Η ελληνοτουρκική διαφορά για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου

Προκειμένου να αναλυθεί η διαφορά μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου είναι σκόπιμο να διακρίνουμε πέντε περιόδους.

Η πρώτη περίοδος ξεκινάει από το έτος 1960 και διαρκεί μέχρι το έτος 1973. Από την εποχή που άρχισε να διαμορφώνεται στη διεθνή πρακτική ο νομικός θεσμός της υφαλοκρηπίδας και ιδίως μετά την υιοθέτηση της Σύμβασης της Γενεύης του 1958 για την Υφαλοκρηπίδα, η Ελλάδα προχώρησε σε διάφορες πράξεις εκμετάλλευσης και παροχής αδειών έρευνας στο βυθό γύρω από τα ελληνικά νησιά αλλά και έξω από την αιγιαλίτιδα ζώνη, άδειες οι οποίες δημοσιεύονταν στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης και οι οποίες είχαν ευρέως δημοσιοποιηθεί. Καθ' όλη τη διάρκεια λοιπόν της πρώτης περιόδου οι δραστηριότητες της Ελλάδας στην υφαλοκρηπίδα δεν αποτέλεσαν αντικείμενο οιασδήποτε επιφύλαξης ή διαμαρτυρίας εκ μέρους της Τουρκίας, η οποία σημειωτέον γνώριζε όλες τις πράξεις αυτές, κάτι που προκύπτει από το έγγραφο που υπέβαλε η ίδια η Τουρκία αργότερα προς το Συμβούλιο Ασφάλειας του ΟΗΕ (18 Αυγούστου 1976) σε αντίκρουση των ελληνικών θέσεων.

Η δεύτερη περίοδος περιλαμβάνει το χρονικό διάστημα από την έναρξη της διαφοράς το Νοέμβριο του 1973 μέχρι το Κοινό Ανακοινωθέν των Βρυξελλών της 31ης Μαΐου 1975, το οποίο υιοθετήθηκε σε συνάντηση των Πρωθυπουργών των δύο κρατών. Η έναρξη της διαφοράς με την Τουρκία σχετικά με την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου σημειώνεται το Νοέμβριο του 1973. Την 1η Νοεμβρίου του 1973 δημοσιεύεται στην Τουρκική Εφημερίδα της Κυβέρνησης απόφαση σύμφωνα με την οποία εκχωρούνταν στην τουρκική κρατική εταιρία πετρελαίων (ΤΡΑΟ) άδειες έρευνας για τον εντοπισμό κοιτασμάτων υδρογονανθράκων σε εικοσιεπτά περιοχές της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου. Οι εν λόγω υποθαλάσσιες περιοχές βρίσκονταν ανατολικά μιας νοητής γραμμής από τις εκβολές του ποταμού Έβρου στο βορρά και η οποία εκτεινόταν προς νότο και δυτικά των ελληνικών νησιών Χίου και Ψαρών. Η περιοχή που αναφερόταν στις παραπάνω άδειες καταπατούσε την υφαλοκρηπίδα των νησιών Σαμοθράκης, Λήμνου, Αγίου Ευστρατίου, Λέσβου, Χίου, Ψαρών και Αντιψαρών.

Η στρατιωτική δικτατορία που «κυβερνούσε» τότε τη χώρα καθυστέρησε την αντίδρασή της επί τρεις ολόκληρους μήνες. Άλλωστε στις 25 Νοεμβρίου του 1973 η μια ομάδα των συνταγματαρχών ανέτρεψε την άλλη και η δικτατορία του Ιωαννίδη είχε ως κύριο μέλημα της την εσωτερική κατίσχυση.

Εντούτοις στις 7 Φεβρουαρίου του 1974 επιδόθηκε στην Τουρκία μια ρηματική διακοίνωση, η οποία τόνιζε πως οι άδειες θίγουν τα ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα. Η Τουρκία, απαντώντας στις 27 Φεβρουαρίου 1974 με μια μακροσκελή ρηματική διακοίνωση, υποστήριξε πως τα ελληνικά νησιά που βρίσκονται κοντά στις τουρκικές ακτές δε διαθέτουν δική τους υφαλοκρηπίδα και πως υπάρχουν μεγάλες υποθαλάσσιες περιοχές πέρα από τις τουρκικές ακτές οι οποίες αποτελούν φυσική προέκταση της ακτής της Ανατολίας και επομένως αποτελούν τουρκική υφαλοκρηπίδα.

Η ελληνική απάντηση καθυστέρησε ξανά επί τρεις ολόκληρους μήνες. Στις 24 Μαΐου 1975, σε μια σύντομη ρηματική διακοίνωση, χωρίς να σχολιάσει την ουσία της τουρκικής επιχειρηματολογίας, γνωστοποίησε προς την Τουρκία ότι, διατηρώντας τις θέσεις της επί του θέματος, δεν αντιτίθεται στην οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας μεταξύ των δύο χωρών σύμφωνα πάντα με τις διατάξεις του διεθνούς δικαίου.

Εν συνεχεία η Τουρκία απαντώντας στην ελληνική ρηματική διακοίνωση, επιχείρησε να αλλοιώσει το περιεχόμενο αυτής έτσι ώστε να προκύπτει ότι η Ελλάδα είχε δεχτεί την οδό των διαπραγματεύσεων για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας. Επιπλέον τόνισε πως ήταν έτοιμη να αρχίσει διαπραγματεύσεις για την οριοθέτηση σε ημερομηνία που θα καθόριζε η ελληνική πλευρά.

Στο μεταξύ και ενώ φαινόταν να υπάρχει κάποια προσέγγιση ανάμεσα στις δύο πλευρές, στις 29 Μαΐου 1974, το τουρκικό υδρογραφικό σκάφος Candarli, συνοδευόμενο από 32 τουρκικά πολεμικά πλοία, άρχισε να πλέει σε ύδατα υπερκείμενα εν μέρει ή εν όλω της υφαλοκρηπίδας των ελληνικών νησιών. Η ελληνική πλευρά αντέδρασε με την αποστολή ναυτικής δύναμης η οποία είχε εντολή να κάνει «επίδειξη σημαίας» και να ακολουθήσει το ίχνος της πορείας του υδρογραφικού. Λίγο αργότερα, στις 18 Ιουλίου 1974, δημοσιεύεται στην Τουρκική Εφημερίδα της Κυβέρνησης απόφαση (και χάρτης που τη συνοδεύει) με βάση την οποία παραχωρούνταν νέες άδειες έρευνας για υδρογονάνθρακες σε περιοχές που ανήκαν στην υφαλοκρηπίδα των Δωδεκανήσων και των Κυκλάδων.

Ουσιαστικά οι τουρκικές παραχωρήσεις αδειών εκμετάλλευσης σε υποθαλάσσιες περιοχές γύρω από τα ελληνικά νησιά ισοδυναμούσαν με μονομερή οριοθέτηση εκ μέρους της Τουρκίας κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου σε βάρος της Ελλάδας.

Οι εβδομάδες που ακολούθησαν χαρακτηρίσθηκαν από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα και την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Λόγω των γεγονότων αυτών το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας πέρασε σε δεύτερη μοίρα, μολονότι η τουρκική εισβολή στην Κύπρο κατέδειξε πως η Τουρκία δε διστάζει να χρησιμοποιήσει ένοπλη βία για τις διεκδικήσεις της.

Ακολούθησαν εκατέρωθεν ρηματικές διακοινώσεις, οι οποίες ερμηνεύονταν κατά το δοκούν, μέχρι την έναρξη των επίσημων συνομιλιών στις 10 Φεβρουαρίου 1975 για τη σύναψη συνυποσχετικού και την υπαγωγή της διαφοράς στο Διεθνές Δικαστήριο. Αποτέλεσμα των συνομιλιών ήταν η πραγματοποίηση της συνάντησης των δύο Πρωθυπουργών στις 31 Μαΐου 1975 στις Βρυξέλλες και η έκδοση ενός Κοινού Ανακοινωθέντος.

Η τρίτη περίοδος αρχίζει από την έκδοση του Κοινού Ανακοινωθέντος των Βρυξελλών και περιλαμβάνει το χρονικό διάστημα μέχρι τη μονομερή προσφυγή της Ελλάδας στο Διεθνές Δικαστήριο, καθώς και την προσφυγή της στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.

Ήταν σαφές από το Κοινό Ανακοινωθέν ότι οι δύο Πρωθυπουργοί συμφώνησαν ότι το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου θα έπρεπε να επιλυθεί με παραπομπή στο Διεθνές Δικαστήριο. Απέμεινε η σύνταξη της ειδικής συμφωνίας (συνυποσχετικό). Για το σκοπό αυτό ξεκίνησαν μια σειρά από συναντήσεις εμπειρογνωμόνων των δύο κρατών. Και ενώ συνεχίζονταν οι διπλωματικές διαβουλεύσεις, η Τουρκία στις 21 Ιουλίου 1976 προχωρεί σε έρευνες στις επίμαχες περιοχές με το σεισμογραφικό πλοίο Hora, το οποίο στη συνέχεια μετονομάστηκε σε ΜΤΑ- Sismik Ι.

Εν όψει του γεγονότος ότι οι ερευνητικές δραστηριότητες του τουρκικού πλοίου συνεχίζονταν και ότι δημιουργούνταν επικίνδυνη κλιμάκωση στην περιοχή του Αιγαίου, η Ελλάδα αποφασίζει να προσφύγει μονομερώς στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης κατά της Τουρκίας καταθέτοντας ταυτόχρονα αίτηση λήψης προσωρινών μέτρων και να προσφύγει και στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Ήταν την ίδια εποχή που εκδηλώθηκε η παρότρυνση του Αρχηγού του ΠΑ.ΣΟ.Κ. Ανδρέα Παπανδρέου προς την Κυβέρνηση: «Βυθίσατε το Χόρα».
Η τέταρτη περίοδος περιλαμβάνει όλη τη διάρκεια της εκκρεμοδικίας μέχρι την έκδοση της απόφασης του Διεθνούς Δικαστηρίου για την αρμοδιότητα την 19η Δεκεμβρίου 1978.
Η επιλογή της σωρευτικής προσφυγής τόσο στο Συμβούλιο Ασφαλείας (αμιγώς πολιτικό όργανο) όσο και στο Διεθνές Δικαστήριο (αμιγώς δικαιοδοτικό όργανο) για τη λήψη προσωρινών μέτρων δεν ήταν απολύτως ορθή. Ήταν μαθηματικά βέβαιο ότι το Συμβούλιο Ασφαλείας θα προηγούνταν χρονικά ως προς την έκδοση της απόφασης, η οποία όχι μόνο δεν ήταν δυνατόν να περιέχει κάτι σημαντικό υπέρ της Ελλάδας αλλά θα επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό την εκδίκαση των προσωρινών μέτρων.

Το Συμβούλιο Ασφαλείας στην υπ’ αριθμ. 365/1976 απόφαση του καλούσε τα δύο μέρη σε διαπραγματεύσεις και αναφερόταν για την επίλυση της διαφοράς στο Διεθνές Δικαστήριο και το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης απέρριψε τόσο το ελληνικό αίτημα για λήψη προσωρινών μέτρων όσο και την ελληνική προσφυγή λόγω έλλειψης δικαιοδοσίας.
Τέλος η πέμπτη περίοδος περιλαμβάνει τα γεγονότα που ακολούθησαν της απόφασης μέχρι και σήμερα.

Αμέσως μετά την έκδοση της απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας πραγματοποιήθηκε μια σειρά από ελληνοτουρκικές επαφές με σκοπό την εξεύρεση μιας λύσης στο ζήτημα της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας. Το σημαντικό προϊόν των εν λόγω επαφών υπήρξε το Πρακτικό της Βέρνης, ένα κείμενο- πλαίσιο για τη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων σχετικά με την υφαλοκρηπίδα. Οι επαφές συνεχίστηκαν. Ακολούθησε η μονομερής ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του κατεχόμενου τμήματος της Κύπρου το Νοέμβριο του 1983 και η αναγνώρισή της από την Τουρκία, κάτι το οποίο δεν επέτρεψε την επανάληψη των διαπραγματεύσεων. Η όξυνση στις διμερείς σχέσεις συνεχίστηκε με την κρίση του Μαρτίου του 1987, όταν το τουρκικό ωκεανογραφικό σκάφος PiriReis εισήλθε στις επίμαχες περιοχές.
Έκτοτε και μέχρι σήμερα όλες οι κατά καιρούς διακυμάνσεις των ελληνοτουρκικών σχέσεων δεν επηρέασαν ουσιαστικά τη διαφορά για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Η Ελλάδα έχει τη θέση ότι το αντικείμενο της διαφοράς είναι η οριοθέτηση και όχι η διανομή της υφαλοκρηπίδας. Η επίσημη τουρκική θέση υποστηρίζει πως τα θέματα στο Αιγαίο δεν μπορούν να διαχωριστούν και τούτο διότι το ζήτημα της κυριότητας των νησιών καλύπτει τόσο τον τίτλο όσο και την αποστρατικοποίηση, ενώ έχει επιπτώσεις και στο θέμα της οριοθέτησης αναφορικά με τις γραμμές βάσης.
Η Τουρκία δε διαφοροποίησε τη στάση της ούτε και μετά την αποδοχή της από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως υποψήφια προς ένταξη χώρα, με τη σύμφωνη γνώμη της Ελλάδας κατά τη Σύνοδο Κορυφής του Ελσίνκι το Δεκέμβριο του 1999.

Το γεγονός είναι ένα και αναμφισβήτητο. Στο Αιγαίο, πέραν της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας, δεν υπάρχουν αμφιλεγόμενα ζητήματα του διεθνούς δικαίου τα οποία απαιτούν διευκρινίσεις. Εκείνο το οποίο υπάρχει είναι η επιθυμία της Τουρκίας να ανατρέψει πλήρως το ισχύον νομικό καθεστώς. Είναι ίσως χαρακτηριστικό της νομικής στρατηγικής της Τουρκίας ότι σε καμιά από τις ρηματικές διακοινώσεις της δεν απάντησε στον ισχυρισμό της Ελλάδας ότι ορισμένες τουλάχιστον από τις διατάξεις της Σύμβασης της Γενεύης του 1958 και της Σύμβασης των Η.Ε. για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 για την υφαλοκρηπίδα αποτελούν κανόνες του εθιμικού διεθνούς δικαίου, προφανώς δεσμευτικούς για την Τουρκία.
Παπαχρήστος Δημήτριος
Δικηγόρος – Μεταπτυχιακός φοιτητής Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Δικαίου

Πηγή