Το θηραϊκό ηφαίστειο στη μυθολογία

Η μεγάλη έκρηξη ενδέχεται να έχει καταγραφεί στη μνήμη των ανθρώπων και ο απόηχός της να διασώθηκε σε αρχαίους μύθους
Του Χρ. Γ. Ντουμα*

Η συχνή σεισμική δραστηριότητα στο Αιγαίο χωρίς αμφιβολία επιδρούσε στις συμπεριφορές των ανθρώπων. Σε πρακτικό επίπεδο με την αναζήτηση τρόπων για μεγαλύτερη αντισεισμική προστασία, αλλά και σε ιδεολογικό επίπεδο, με την προσπάθεια ερμηνείας των φαινομένων. Στο βαθμό δε, που η γνώση δεν αρκούσε για την πλήρη κατανόηση γεωτεκτονικών δραστηριοτήτων, αυτές αποδίδονταν σε ανεξέλεγκτες υπερφυσικές δυνάμεις ανάλογα με το εκάστοτε ιδεολογικό υπόβαθρο. Η περίπτωση του ηφαιστείου της Σαντορίνης ίσως μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση του τρόπου καταγραφής παρόμοιων γεγονότων.

Λίγο πριν από τα μέσα της 2ης χιλιετίας π. Χ. συνέβη η μεγάλη έκρηξη, η αρχαιότερη στον κόσμο που συνδέεται άμεσα με συγκεκριμένο πολιτισμό, δηλαδή τον πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο. Αυτό σημαίνει ότι ενδέχεται να έχει καταγραφεί βαθιά στη μνήμη των ανθρώπων της εποχής και ο απόηχός της να έχει διασωθεί σε αρχαίους μύθους. Ο θεμελιωτής της ελληνικής αρχαιολογίας Χρήστος Τσούντας υποστήριξε ότι σε ανθρώπους που συνήθιζαν «να βλέπουν παντού την ενέργειαν εμψύχων όντων», η έκρηξη του ηφαιστείου έχει αποτυπωθεί στον μύθο της Χίμαιρας. Ερμηνεύοντας τα τρία κεφάλια του τέρατος –λιονταρίσιο στον λαιμό, κατσικίσιο στη ράχη και φιδίσιο στην ουρά– ως αντιστοιχούντα στα τρία ανοίγματα της θηραϊκής καλντέρας, απ’ όπου ήσαν πιο εύκολα ορατές οι φλόγες της έκρηξης, υποστήριξε ότι το ραχιαίο κεφάλι, από το στόμα του οποίου εκτοξεύονταν φλόγες, αντιστοιχεί στον κεντρικό κρατήρα του ηφαιστείου που με κάθε παροξυσμό προκαλούσε αστραπές.

Ο μύθος της Χίμαιρας

Σύμφωνα με τον μύθο, τη Χίμαιρα εξόντωσε ο γιος του Ποσειδώνα Βελλεροφόντης πετώντας από πάνω της καβάλα στο άλογο του Ηλίου, τον Πήγασο. Από εκεί ψηλά εκτόξευσε μια μολυβένια μπάλα μέσα στο φλεγόμενο μεσαίο στόμα της Χίμαιρας. Το μολύβι έλιωσε από τις φλόγες και, ως πυρακτωμένη λάβα, κατέκαψε τα σωθικά του τέρατος που φώλιαζε μέσα στη θάλασσα της καλντέρας κι έτσι έσβησε και το ηφαίστειο.

Την εντολή για τον φόνο της Χίμαιρας είχε δώσει ο βασιλιάς της Λυκίας Ιοβάτης, με την ελπίδα ότι έτσι θα εξοντωνόταν ο ίδιος ο Βελλεροφόντης. Στην επιμονή του Ιοβάτη να θανατώσει τον ήρωα κατά την επιστροφή του, η απάντηση του Ποσειδώνα ήταν να κατακλύσει τις πεδιάδες της Λυκίας στέλνοντας πελώρια κύματα πίσω από τον Βελλεροφόντη, καθώς αυτός προχωρούσε προς το παλάτι του βασιλιά. Ο ήρωας, ενδίδοντας στις εκκλήσεις των γυναικών, αποφάσισε να διακόψει τον δρόμο του και να γυρίσει πίσω. Ετσι, τα κύματα που τον ακολουθούσαν αποσύρθηκαν κι αυτά. Σύμφωνα με τον σεισμολόγο Α. Γαλανόπουλο, τόσο τα κύματα αυτά όσο και ο κατακλυσμός του Δευκαλίωνος αποτελούν μακρινή ανάμνηση των παλιρροϊκών κυμάτων (τσουνάμι) που γεννήθηκαν με τη δημιουργία της θηραϊκής καλντέρας.

Ο μύθος του Τάλω

Με την προϊστορική έκρηξη του θηραϊκού ηφαιστείου έχει σχετιστεί και ο μύθος του Τάλω, του μπρούντζινου γίγαντα που ο Ηφαιστος είχε δωρίσει στον Μίνωα για να προστατεύει την Κρήτη, εκτοξεύοντας βράχους εναντίον αυτών που τυχόν την απειλούσαν. Κατά μιαν άποψη, ο Τάλως ήταν το νησί της Θήρας που προστάτευε την Κρήτη από βόρειες απειλές. Το σώμα του από άθραυστο μπρούντζο ταυτίζεται με τα τοιχώματα της νεωστί δημιουργημένης καλντέρας, ενώ στους βράχους που εκτόξευε, μπορούν να αναγνωριστούν οι μύδροι του ηφαιστείου. Τον Τάλω εξόντωσαν οι Αργοναύτες πλέοντας από τη Λιβύη. Αφαίρεσαν από τη φτέρνα του το καρφί που έφραζε τη μοναδική του φλέβα αφήνοντας έτσι να χυθεί το ιχώρ που τον κρατούσε ζωντανό. Στην κατάρρευση του Τάλω πιστεύεται ότι απηχείται η κατάπαυση της έκρηξης του θηραϊκού ηφαιστείου, αφού είχαν ήδη εκλυθεί τεράστιες ποσότητες υλικών.

Μετά τον φόνο του Τάλω, οι Αργοναύτες πλέοντας βορειότερα βρέθηκαν κάτω από ένα παχύ σύννεφο που σκοτείνιασε ξαφνικά τον ουρανό, κρύβοντας τη Σελήνη και τα άστρα. Για να τους σώσει ο Απόλλων δημιούργησε το νησί της Ανάφης, ενώ ένας από αυτούς, ο Εύφημος, έριξε στη θάλασσα τον βώλο χώματος που του είχε χαρίσει ο Τρίτων στη Λιβύη. Από τον βώλο αυτό προέκυψε η Καλλίστη, η μετέπειτα Θήρα. Και στο μύθο αυτό αναγνωρίζεται σχέση με τη θηραϊκή έκρηξη: στο ξαφνικό σκοτείνιασμα του ουρανού απηχείται το νέφος που προκλήθηκε από τις τεράστιες ποσότητες τέφρας, ενώ η Καλλίστη ταυτίζεται με το ένα από τα τρία νησιά που προέκυψαν μετά τον κατακερματισμό του αρχικού.

Τα φαινόμενα της ηφαιστειακής έκρηξης της Θήρας πιστεύεται ότι απηχούνται και στον μύθο του Φαέθωνος. Ο Δίας κατακεραύνωσε τον γιο του Ηλιου για την απερισκεψία του να οδηγήσει το άρμα του πατέρα του και, χάνοντας τον έλεγχο των αφηνιασμένων αλόγων, να προκαλέσει μεγάλες καταστροφές στη γη με τις απότομες αυξομειώσεις της θερμοκρασίας. Ο μύθος, όμως, που φαίνεται να τεκμηριώνεται και με αρχαιολογικά ευρήματα είναι αυτός των Τελχίνων.

Ο μύθος των Τελχίνων

Γόνοι της Θαλάσσης με σκυλίσιο κεφάλι, οι Τελχίνες είχαν γεννηθεί στη Ρόδο. Εξαίρετοι μεταλλουργοί, είχαν κατασκευάσει το οδοντωτό δρεπάνι με το οποίο ο Κρόνος ευνούχισε τον πατέρα του Ουρανό και αργότερα την τρίαινα του Ποσειδώνα, του οποίου την ανατροφή η μητέρα του Ρέα τους είχε εμπιστευθεί. Βοηθούσαν την Αρτέμιδα στο κυνήγι, ενώ με τις μαγικές ικανότητες που διέθεταν, παρενέβαιναν στον καιρό, προκαλώντας μαγικές ομίχλες και καταστρέφοντας τις γεωργικές καλλιέργειες με θειάφι και δηλητηριώδες νερό της Στυγός. Για τις παρεμβάσεις τους αυτές ο Ζευς αποφάσισε να τους εξολοθρεύσει κατακλύζοντας το νησί τους. Δεν τα κατάφερε όμως γιατί αυτοί, ειδοποιημένοι από την Αρτέμιδα, εγκατέλειψαν τη Ρόδο πριν από τον κατακλυσμό.

Ηφαιστειολογικές, γεωλογικές και αρχαιολογικές έρευνες έχουν δώσει στοιχεία που φαίνεται να βεβαιώνουν ότι όντως απηχείται η έκρηξη του θηραϊκού ηφαιστείου στον μύθο των Τελχίνων. Οι μεγάλες ποσότητες τέφρας που εκτοξεύθηκαν στην ατμόσφαιρα μεταφέρθηκαν από τους ανέμους προς τα ανατολικά, καλύπτοντας μια τεράστια περιοχή εκτεινόμενη από την ανατολική Κρήτη μέχρι και τη Μαύρη Θάλασσα. Σημαντικές είναι και οι ποσότητες τέφρας που η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει επάνω στα ερείπια πόλεων, σύγχρονων με την προϊστορική πόλη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, στη Ρόδο και στην Κω. Συνεπώς, οι ανεξήγητες (μαγικές) ομίχλες και η βροχή ανάμεικτη με θειάφι, με το οποίο οι Τελχίνες κατέστρεφαν τις καλλιέργειες δεν απέχουν από τα παρεπόμενα της ηφαιστειακής έκρηξης. Ο δε κατακλυσμός, με τον οποίο ο Δίας προσπάθησε να εξοντώσει τους Τελχίνες, φαίνεται να απηχεί τα μεγάλα παλιρροϊκά κύματα που δημιουργήθηκαν με τον σχηματισμό της θηραϊκής καλντέρας, οπότε είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία της έκρηξης.

Βεβαίως, όσα διατυπώθηκαν παραπάνω, δεν είναι παρά ερμηνείες των αντίστοιχων μύθων. Δεδομένου όμως ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα αποτελούν καταγραφές συγκεκριμένων γεγονότων, είναι ενδεχόμενο τα γεγονότα αυτά να απηχούνται στους μύθους με τη μορφή που είδαμε.

* Ο κ. Χρ. Γ. Ντούμας είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Πηγή